Een oven met daarop “Memphis”. Een barman die roept dat de bar gaat sluiten. Een gezette, dronken man die vraagt om op Valushka te wachten - wanneer hij komt schuift iedereen direct de tafels opzij om een kleine ruimte te maken.
Valushka zet zich in het midden, neemt de dronken man die vroeg om op hem te wachten bij de arm en zet hem in het midden. Hij mag de zon uitbeelden, hij heft zijn armen op en begint met zijn vingers te bewegen. Valushka brengt een tweede man aan en zegt “En nu, hebben we een uitleg die simpele mensen als onszelf over immortaliteit kan doen denken. Al wat ik van jullie vraag is dat jullie met mee komen in het grenzeloze, waar aanwezigheid, stilte en vredige oneindige leegheid heersen.”
Hierna laat hij de tweede man, als aarde, rond de zon en zijn eigen as draaien. Al gauw brengt hij een derde man aan, die, als maan, rond zijn eigen as en de aarde zal draaien. De twee mannen die de aarde en de maan uitbeelden botsen af en toe wat tegen elkaar aan, maar gaan gewoon rustig door. Tot Valushka tussenkomt. Hij brengt de maan tussen de aarde en de zon in en vertelt dingen als “Alles wat leeft is stil. Gaan de heuvels ons verlaten? Zal de hemel op ons neervallen? Zal de aarde onder onze voeten opensplijten? We weten het niet. We weten het niet, want een totale ecplips is over ons heen gevallen.”
Na een stil moment, neemt hij zijn drie kompanen weer bij de hand, en vertelt hen dat de maan van achter de zon weg zwemt, en hoe de aarde terug opwarmt. Hierna beginnen ze weer aan hun dans, de zon staat stil, de aarde draait rond zichzelf en de zon, de maan rond zichzelf en de aarde. Valushka gebaart naar de overige aanwezigen om mee te doen, en al gauw staan er een tiental bedronken mannen rond een zon te draaien, tot de barman er tussen komt, naar de deur stapt en hen naar huis stuurt. Hoewel iedereen stopt met dansen, is het enkel Valushka die echt gehoor geeft aan wat de barman te zeggen heeft. Terwijl hij het café verlaat spreekt hij nog even de barman aan met de woorden “Maar meneer Hagelmayer, het is nog niet gedaan”.
Hierboven ziet u een beschrijving van het allereerste, tien minuten durende shot uit “The Werckmeister Harmonies”. Hierna volgen er nog twee uur en welgeteld 38 shots van een even grote schoonheid en meesterschap als het eerste.
De man die hiervoor verantwoordelijk is heet Béla Tarr. De Hongaar heeft altijd al lange shots gebruikt, maar zijn stijl is wel drastisch geevolueerd door de jaren heen. Zijn beginperiode is duidelijk sociaal realistisch, ruwer en geïnspireerd op John Cassavetes (en niet zijn talentloze zoon Nick!). Natuurlijk geacteerde familliedramas waarin de camera van de ene close up naar de andere trekt, terwijl de acteurs ellenlange discussies voeren, waarin ze zichzelf zelfs vaak herhalen, zoals we dat in de realiteit ook plegen te doen.
Eind jaren 80 veranderde Tarr echter van stijl, de ruwe close ups ruilde hij in voor abstractere medium en longshots. Ook thematisch veranderde er heel wat, het rauwe realisme maakte plaats voor een meer metafysische en poëtische invalshoek.
Deze verandering heeft voor een groot deel te maken met Lazlo Krasznahorkai, een Hongaarse schrijver die na Tarr’s eerste vier ‘realistische’ films steeds mee aan de scenario’s schreef is een essentiële component in de verbreding van Tarr’s visie! Zo is “The Werckmeister Harmonies” gebaseerd op Krasznahorkai’s boek “The Melancholy of Resistance” (een prachtige titel trouwens).
In de film volgen we de jonge postman en dromer Valushka. Door zijn ogen zien we de komst van een ‘circus’ - meer een container, met daarin een gigantische dode walvis en een prins. Doorheen de film zien we hoe de komst van dit circus het dorpje in een staat van chaos en vernieling brengt.
Tarr laat het verhaal zich op een aparte manier ontplooien. Door te focusen op Valushka, die voor een lange tijd niet weet wat gaande is en door andere personages voor andere doeleinden gebruikt wordt, krijgen we lange tijd enkel glimpsen en geruchten van de plot (hierin lijkt Tarr op de latere Godard, waarin zijn personages niet echt weten en beseffen welk groot plot er gaande is-zoals in het echte leven- bij Godard kan het hen vaak zelfs niet eens schelen).
Tarr zei ooit "I despise stories, as they mislead people into believing that something has happened. In fact, nothing really happens as we flee from one condition to another ... All that remains is time. This is probably the only thing that's still genuine -- time itself; the years, days, hours, minutes and seconds." En wat is tijd meer dan het opdelen van de rotaties van de aarde rond de zon?
Tijd zelf speelt ook een aparte rol in de film zelf. Harmonies klokt af op 145 minuten en dat is naar de standaard van vandaag niet overdreven lang (kijk maar eens naar de Harry Potter films). Maar door zijn manier van vertellen en zijn lange balletachtige shots, neutraliseert Tarr onze interne klok en zweven we, net als de camera, door de film heen.
Ik besef dat ik steeds terugkom op zijn “shots” en hoe ze de sleutel zijn tot zijn films, en tegelijkertijd ook hun grootste sterkte. Wel moet er gewezen worden op de complexiteit van deze shots. De compositie van zo’n shot kan tot een maand tijd in beslag nemen. De camera doolt minutenlang moeiteloos tussen de personages heen. Niet alleen moeten de acteurs zich aan hun choreografie houden - de cameraman, geluidsman, lichtman en zelfs de regisseur moeten er mee tussen bewegen.
Nog unieker, is de rol van de focus puller. Deze moet het ganse shot lang de focus van het beeld bepalen en aanpassen en aangezien Tarr niet digitaal werkt, moet de focus puller dit allemaal op gevoel doen. Tarr’s weigering om digitaal te werken (aangezien zijn films zo goed als altijd in zwart wit zijn, is dat zeer begrijpelijk, digitaal zwart wit bevat niet de warmte van culluloid, laat staan de mogelijkheid tot een sfumato of chiaroscuro) heeft nog één ander gevolg. Eén filmrol staat gelijk aan 10 minuten film, Tarr grapte ooit dat de 10 minuten limiet een censuur is van Kodak en dat hij, als hij kon, nog langere shots zou maken. Het is dan ook geen wonder dat een overgroot aantal shots ongeveer 10 minuten duren (zoals bovenvermeld shot).
Kort samengevat is dit een droomrijke, bedwelmende, nachtmerrieachtige, fantasierijke, prachtige film zonder ooit zijn gevoel met de realiteit te verliezen. Technisch superieur zonder ooit het narratief te laten verzwakken, gevuld met mooie acteerprestaties, ontroerende momenten, een minimalistische doch effectieve en melancholische soundtrack, poëtische dialogen en nog zo veel meer. Dit is zonder twijfel een meesterwerk dat kop en schouders boven het gemiddelde uitsteekt. Een aanrader voor iedereen, hoewel ik besef dat velen net door Tarr’s stijl deze film zullen afwijzen, maar zij dwalen!
Mocht u twijfels hebben over hoe ingenieus en mooi Tarr wel is; hieronder vindt u een link naar de openingsscène EN deze scène kan in 4 verschillende kaders geïnterpreteerd worden (en alle 4 zitten ze in deze recensie).
